Білім саласындағы сыбайлас жемқорлықты тоқтату
«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» жадынама
(бұл жадынама азаматтарға тұжырымдаманы нақтылау және сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мақсатында әзірленген)
Сыбайлас жемқорлық – мемлекет пен қоғамның тұрақтылығына қауіп төндіретін Қазақстанның қауіпсіздігіне жүйелі қатер.
Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңының 6-бабына сәйкес, барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз құзыреті шегінде сыбайлас жемқорлықпен күресуге міндетті.
Сыбайлас жемқорлық түсінігі
Сыбайлас жемқорлық – мемлекеттік функцияларды жүзеге асыратын тұлғалардың, сондай-ақ соларға теңестірілген тұлғалардың өздерінің лауазымдық өкілеттіктерін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не мүліктік пайда алу үшін өз өкілеттіктерін өзге де жолмен пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдал арқылы мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сондай-ақ сәйкес жеке және заңды тұлғалардың оларға көрсетілген жеңілдіктер мен артықшылықтарды заңсыз беру арқылы осы тұлғаларға пара беру.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық – «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңында, сондай-ақ өзге де заңдарда көзделген, заңда белгіленген тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке әкеп соғатын сыбайлас жемқорлықпен байланысты немесе сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын әрекеттер.
Пара
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде пара алумен байланысты қылмыстардың екі түрі қарастырылған:
• пара алу (311-бап);
• пара беру (312-бап).
Пара алу – аса қауіпті қызметтік қылмыстардың бірі болып табылады, әсіресе егер оны адамдар тобы жасаса немесе бопсалаумен бірге жүрсе, ол лауазымды адамның заңды немесе заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін артықшылықтар мен пайда алудан тұрады.
Пара беру – лауазымды тұлғаны заңды немесе заңсыз әрекеттерге (әрекетсіздікке) итермелеуге немесе берушінің пайдасына қандай да бір артықшылықтар беруге, алуға, оның ішінде жалпы қамқорлық немесе қызметте келісімге келуге бағытталған қылмыс.
Пара дегеніміз:
Заттар – ақша, оның ішінде валюта, банк чектері мен бағалы қағаздар, бағалы металдар мен тастардан жасалған бұйымдар, автомобильдер, азық-түлік, бейнеаппаратуралар, тұрмыстық техника және басқа да тауарлар, пәтерлер, саяжайлар, саяжайлар, гараждар, жер учаскелері және басқа да жылжымайтын мүліктер.
Қызметтер мен жеңілдіктер – емделу, жөндеу және құрылыс жұмыстары, санаториялық-курорттық және туристік жолдамалар, шетелге сапарлар, ойын-сауық және басқа да шығындарды тегін немесе жеңілдетілген бағамен төлеу.
Параның жасырын түрі – қарызға немесе жоқ қарызды өтеу түріндегі банктік несие, төмен бағамен сатып алынған тауарларға ақы төлеу, тауарларды жоғары бағамен сатып алу, пара алушыға, оның туыстарына, достарына жалақы төлеу арқылы жалған еңбек шарттарын жасасу, жеңілдікпен несие алу, дәрістер, мақалалар мен кітаптар үшін алымдарды көбейту, «кездейсоқ» казинодағы ұтыстар, жалдау ақысының төмендеуі, несие бойынша пайыздық мөлшерлемелердің өсуі және т. б.
Пара алғаны үшін кім жауапқа тартылуы мүмкін?
Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген лауазымды тұлға және оған теңестірілген тұлға пара алушы деп танылуы мүмкін.
Жауапты мемлекеттiк лауазымды атқаратын тұлғалар – мемлекеттiң функцияларын және мемлекеттiк органдардың өкiлеттiктерiн тiкелей орындау үшiн Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының конституциялық және өзге де заңдарында белгiленген лауазымдарды атқаратын тұлғалар.
Пара алу туралы түсінік
Коммерциялық немесе өзге де ұйымда басқару функцияларын жүзеге асыратын тұлғаға ақшаны, бағалы қағаздарды немесе өзге де мүлікті заңсыз беру, сол сияқты пара алуды жүзеге асыратын тұлғаның мүддесінде өзінің қызметтік бабын пайдаланғаны үшін оған мүліктік қызмет көрсетуді заңсыз көрсету – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде коммерциялық параға сатып алу деп аталады (231-бап).
Пара және коммерциялық параға сатып алу үшін жаза
Пара алу Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде пара беруге қарағанда қоғамға қауіпті әрекет ретінде қарастырылған.
Пара алу:
Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамның не оған теңестірілген адамның өзі немесе делдал арқылы пара берушінің немесе ол өкілдік ететін адамдардың пайдасына жасаған әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқық немесе мүліктік сипаттағы пайда түріндегі пара алуы, егер мұндай әрекеттер (әрекетсіздік)) мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамның не оған теңестірілген адамның қызметтік өкілеттіктеріне кіреді не ол лауазымдық жағдайына байланысты осындай әрекеттерге (әрекетсіздікке) ықпал ете алады, сол сияқты жалпы қамқоршылық немесе қызметке рұқсат бергені үшін – жеті жүзден екі мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға немесе жеті айдан бір жылға дейінгі кезең үшін сотталған адамның жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не құқығынан айыра отырып, сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады мүлкі тәркіленген немесе тәркіленбеген бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу.
Егер қылмысты мемлекеттік лауазымды атқаратын тұлға жасаса, сол сияқты заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін пара алса — мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан жеті жылға дейінгі мерзімге айыра отырып, үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Егер қылмысты тұлғалар тобы бопсалаумен алдын ала сөз байласу арқылы немесе ірі мөлшерде жасаса, бірнеше рет — мүлкі тәркіленіп, жеті жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Пара беру:
Пара лауазымды тұлғаға жеке өзі немесе делдал арқылы берілсе - жеті жүзден екі мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерінде не сотталғанның бес айдан жеті айға дейінгі мерзімге жалақысы немесе өзге де кірісі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Лауазымды тұлғаға қасақана заңсыз әрекет (әрекетсіздік) жасағаны үшін пара берілсе – жеті айдан бір жылға дейінгі кезең ішінде сотталған адамның еңбекақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу не сол мерзімге бас бостандығынан айыру мөлшерінде мыңнан үш мыңға дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады.
Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын тұлғаға пара беру – мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан жеті жылға дейінгі мерзімге айыра отырып, бес жылдан он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Пара және параға сатып алу делдалдығы
Пара көбіне Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстың сыбайластары ретінде қарастырылған делдалдар – бағынысты қызметкерлер, жеке кәсіпкерлер, делдалдық фирмалардың қызметкерлері арқылы беріледі және алынады.
Коммерциялық параға сатып алу Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмысқа сыбайлас деп танылған делдалдар – бағынысты қызметкерлер, шаруашылық серіктестер, арнайы жалданған тұлғалар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Пара тікелей де («егер мәселе біздің пайдамызға шешілсе, сіз ...... аласыз») және жанама түрде де ұсынылуы мүмкін.
Пара берген немесе коммерциялық параға сатып алған азамат жауапкершіліктен босатылуы мүмкін, егер:
• бопсалау фактісі анықталған;
• азамат өз еркімен құқық қорғау органдарына әрекеті туралы хабарлаған жағдайда.
Пара алу немесе коммерциялық параға сатып алу туралы көрінеу жалған хабарлау Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыс деп танылады және алты жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады (351-бап).
Пара ұсынылса немесе талап етілсе не істеу керек
• пара берушінің (пара алушының) параны қабылдаудан (беруден) үзілді-кесілді бас тарту ретінде немесе дайындық ретінде түсіндіруі мүмкін асығыс сөздерге жол бермей, өте сақ, сыпайы, ұқыпсыз әрекет ету;
• сізге ұсынылған шарттарды мұқият тыңдау және есте сақтау (сомалардың мөлшері, тауарлардың атауы және қызметтердің сипаты, параны беру мерзімдері мен тәсілдері, коммерциялық параға сатып алу нысаны, мәселелерді шешу реттілігі);
• параны беру уақыты мен орны туралы мәселені келесі әңгімеге дейін кейінге қалдыруға тырысу және келесі кездесу үшін сізге жақсы таныс орын ұсыну;
• әңгімеде бастамашылық етпеу, көбірек «қабылдауға жұмыс жасау», ықтимал пара алушы (пара беруші) «сөйлесін», мүмкіндігінше көбірек ақпарат айту;
• егер сізде дауыс жазу құрылғысы болса, пара немесе оның бопсалау туралы ұсынысын (жасырын) жазып көру.
Пара ұсыну немесе бопсалау фактілері орындалғаннан кейін
бірден не істеу керек?
Осы факті туралы — Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстық департаментіне, Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес облыстық департаментіне баяндалсын.
Дайындалып жатқан қылмыс туралы ауызша немесе жазбаша хабарламамен сіздің жұмыс орныңыз бойынша құқық қорғау органдарының біріне немесе олардың жоғары тұрған органдарына жүгіну қажет.
Жергілікті билік органдарының өкілдері, құқық қорғау органдарының және өзге де мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері тарапынан пара ұсыну немесе қорқытып алу жағдайларында сіз олардың қызметкерлері жасаған қылмыстардың жолын кесу мәселелерімен айналысатын осы органдардың өз қауіпсіздік бөлімшелеріне тікелей жүгіне аласыз.
Сіз пара ұсыну немесе бопсалау туралы хабарламамен жүгінген құқық қорғау органының басшысымен кездесуге жазылу.
Сізге пара ұсыну немесе оны бопсалау фактісі туралы мәлімдеме жазу, онда мыналарды нақты көрсету керек:
- лауазымды тұлғалардың қайсысы (тегі, аты, әкесінің аты, лауазымы, мекемесі) Сізге пара ұсынады немесе бопсалайды;
- ұсынылған немесе бопсаланатын параның мөлшері мен сипаты қандай;
- Сізге қандай нақты әрекеттер (немесе әрекетсіздік) үшін пара беріледі немесе бопсалайды;
- пара қай уақытта, қай жерде және қалай тікелей берілуі керек;
- одан әрі құқық қорғау органының нұсқауларына сәйкес әрекет ету;
- белгіленген тәртіппен жіберу.
Білу керек!
Қылмыстар туралы ауызша хабарламалар мен жазбаша арыздарды құқық қорғау органдары қылмыс жасалған жері мен уақытына қарамастан тәулік бойы қабылдайды.
Құқық қорғау органының кезекші бөлімінде хабарламаны ауызша немесе жазбаша түрде тыңдап, қабылдауға міндетті. Бұл жағдайда хабарламаны алған қызметкердің аты-жөнін, лауазымын және жұмыс телефонын сұрау керек.
Сіз өзіңіздің өтінішіңіздің көшірмесін оны құқық қорғау органында тіркеу туралы белгімен немесе хабарламаны қабылдаған қызметкер туралы мәліметтерді және оның қолын, тіркеу нөмірін, құқық қорғау органының атауын, мекенжайы мен телефонын, хабарламаның қабылданған күнін көрсететін талон-хабарламаны алуға құқығыңыз бар.
Құқық қорғау органында Сізден келіп түскен хабарлама (өтініш) дереу тіркеліп, Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес процессуалдық әрекеттерді жүзеге асыру үшін жоғары тұрған басшыға хабарлануы тиіс.
Сіз өзіңіздің өтінішіңізді орындаумен айналысуға тапсырылған құқық қорғау органынан қабылданатын шаралардың сипаты туралы білуге және Сіздің құқықтарыңыз бен заңды мүдделеріңізге қатысты мәселелер бойынша толық ақпарат алу үшін сізді тиісті бөлімше басшысының қабылдауын талап етуге құқығыңыз бар.
Сізден пара беру туралы хабарламаны (өтінішті) қабылдаудан бас тартқан жағдайда, Сіз осы заңсыз әрекеттерге жоғары тұрған сатыларда шағымдануға, сондай-ақ құқық қорғау органдары мен күш құрылымдарының қызметіне прокурорлық қадағалауды жүзеге асыратын жоғары тұрған органға құқық қорғау органдары қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне шағым беруге құқығыңыз бар.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте өзге де жолмен жәрдемдесетін адамдарды көтермелеу бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізетін органның әрекетіне немесе әрекетсіздігіне сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін тұлғалардың қол сұғылмаушылық кепілдіктері
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске өзге де жолмен жәрдемдескен адам мемлекет қорғауында болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін адам туралы мәліметтер мемлекеттік құпия болып табылады және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы қолданыстағы заңнамада көзделген уәкілетті органдардың немесе заңда белгіленген тәртіппен соттың сұрау салуы бойынша ғана беріледі. Бұл ақпаратты жария ету заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске өзге де жолмен жәрдемдесетін адам Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен көтермеленеді.
Қажет болған жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл органдары сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жәрдемдесетін тұлғалардың жеке қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Көрiнеу жалған мәлiметтер берген тұлға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес белгiленген тәртiппен жауапты болады.
